Αυτή η διάτρητη θεωρεία των ψεκασμών έχει μπολιαστεί όμως για τα καλά στο πετσί του Έλληνα. Εξάλλου σαν λαός με ανήσυχο πνεύμα, πάντα οι θεωρίες συνωμοσίας μας άρεσαν, μας ιντρίγκαραν, έστω και εάν ποτέ δεν αποδεικνυόντουσαν. Στο επιστημονικό άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα θα ενημερωθείτε για την ψυχολογία μιας κοινωνίας που πιστεύει σε θεωρίες συνωμοσίας, που έχει ανάγκη να πιαστεί από ανυπόστατα περιστατικά. Γιατί το κάνει; τι φανερώνει; Τι είναι τελικά η συνωμοσιολογία;
Ο όρος «Συνωμοσιολογία» διαδόθηκε από τον ακαδημαϊκό Frank P. Mintz στη δεκαετία του 1980. Σύμφωνα με τον Mintz, Συνωμοσιολογία σημαίνει «πίστη στην επικράτηση των συνωμοσιών στην εξέλιξη της ιστορίας». Ο Noam Chomsky, γλωσσολόγος και μελετητής, αντιπαραβάλλει την θεωρία συνωμοσίας ως περισσότερο ή λιγότερο το αντίθετο της θεσμικής ανάλυσης. Σε θεωρίες συνωμοσίας έχουν εμπλακεί ολόκληροι λαοί, αλλά και πολλοί ηγέτες, με πιο τρανταχτά παραδείγματα τους Χίτλερ και Στάλιν, αλλά και του αντικομμουνιστικoού παραληρήματος του Τζόζεφ Μακάρθι στις ΗΠΑ (ο όρος Μακαρθισμός περιγράφεται ως «κάθε πρακτική πολιτικών διώξεων εις βάρος πολιτών και συγκεκριμένων πεποιθήσεων με την καλλιέργεια κλίματος εκφοβισμού και με την κατασυκοφάντησή τους» στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη)., τους πολέμους στον Άξονα του Κακού και Καλού, την στοχοποίηση λαών, φυλών, οργανώσεων, θρησκειών, που όλα έχουν οδηγήσει σε καταστροφές κλίμακας ή στην πιο απλή εκδοχή τους έχουν αναστείλει την εξέλιξη των Κοινωνιών.
Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας; Ποια είναι η ψυχολογική βάση της πίστης σε θεωρίες συνωμοσίας;
Ο πολιτικός επιστήμονας Michael Barkun προσδιορίζει τρεις τύπους των θεωριών συνωμοσίας:
- όταν μια συνωμοσία είναι υπεύθυνη για ένα μεμονωμένο γεγονός (όπως οι Δίδυμοι Πύργοι)
- θεωρίες συνωμοσίας συστημικού τύπου - όταν μια ενιαία οργάνωση έχει ως στόχο να αποκτήσει τον έλεγχο μάζας (όπως οι Εβραίοι, οι Ελευθεροτέκτονες, η Καθολική Εκκλησία κ.λπ.) και
- οι super-συνωμοσιολογικές θεωρίες, όταν πολλές συνωμοσίες που συνδέονται μεταξύ τους λειτουργούν από κοινού για έναν κοινό στόχο (όπως η Νέα Παγκόσμια Τάξη).
Αλλά όλα αυτά έχουν κάτι κοινό; Όλες οι θεωρίες συνωμοσίας ισχυρίζονται ότι πολύπλοκες διαδικασίες διεξάγονται από κρυφές, μυστικές δυνάμεις, σε τοπικό ή παγκόσμιο επίπεδο. Αναμφίβολα οι κυβερνήσεις, οι θρησκείες και άλλα θεσμικά όργανα κάνουν πράγματα που δεν γνωρίζουμε, αλλά μια θεωρία συνωμοσίας αξιοποιεί αυτό το γεγονός σε μια νέα ακραία πεποίθηση ότι αυτό που γίνεται είναι κακόβουλο, καθιστώντας τους πιθανά συνωμοτούντες τους χειρότερους εχθρούς μας.
Ένας λόγος για τον οποίο οι θεωρίες συνωμοσίας είναι δημοφιλείς είναι επειδή οι άνθρωποι έχουν μια φυσική τάση να αναζητούν νόημα σε διαφορετικά τυχαία γεγονότα. Ο νευρολόγος Klaus Konrad επινόησε τον όρο αποφένια το 1948 για να χαρακτηρίσει την έναρξη της παραληρητικές σκέψης στην ψύχωση - ως όρος σημαίνει την εμπειρία του να δει κάποιος νόημα, οικεία μοτίβα ή συνδέσεις σε τυχαία δεδομένα.
Οι εγκέφαλοί μας έχουν εξελιχθεί για να συνδέουν τα δεδομένα και να δημιουργούν νόημα στα μοντέλα ή μοτίβα που θεωρούμε πως βλέπουμε. Οι πρόγονοί μας θα είχαν σίγουρα εξελικτικό πλεονέκτημα να έχουν έναν εγκέφαλο σαν αυτόν. Για παράδειγμα η σύνδεση των δεδομένων «θρόισμα των φύλλων ενός θάμνου» με την πιθανότητα αυτό το φαινόμενο να συνδέεται (εκτός της προφανούς εξήγησης ότι το θρόισμα προκαλείται από τον άνεμο) με την ύπαρξη λιονταριού πίσω από τον θάμνο, βοήθησε στην επιβίωση των προγόνων μας από τους ποικίλους εχθρούς που είχε και με δεδομένη την φυσική του αδυναμία να αντιπαρατεθεί σε πολλούς από αυτούς.
Οι άνθρωποι δεν είναι πολύ καλοί στην εκτίμηση αν ένα θρόισμα στους θάμνους, για παράδειγμα, είναι μια απειλή ή όχι. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, το τίμημα να πιστεύουν ότι το θρόισμα οφείλεται σε ένα αρπακτικό θηρίο, μπορεί να αποδειχθεί σωτήριο, παρά το αντίθετο (υποτίμηση των δεδομένων). Δυστυχώς, οι εγκέφαλοί μας δεν έχουν εξελιχθεί για την ανίχνευση της αλήθειας από μοτίβα με ψευδή πρότυπα ή δεδομένα. Δεν υπάρχει μηχανισμός ανίχνευσης λάθους στον εγκέφαλό μας. Ευτυχώς όμως έχουμε την επιστημονική μέθοδο, η οποία μας επιτρέπει να εντοπίζουμε τα πραγματικά μοτίβα από τα ψεύτικα, εξετάζοντας τα αντικειμενικά στοιχεία που υπάρχουν.
Μια από τις πιο γνωστές θεωρίες συνωμοσίας ήταν η πρώτη προσσελήνωση (1969) και ειδικά το φαινόμενο του «κυματισμού της αμερικάνικης σημαίας». Με δεδομένο ότι στην Σελήνη δεν υπάρχει αέρας και ως εκ τούτου άνεμος, που να κάνει την σημαία να κυματίζει, πολλοί οδηγήθηκαν να πιστεύουν ότι η προσσελήνωση δεν έγινε ποτέ και οι σκηνές που μεταδόθηκαν στην τηλεόραση ήταν στην πραγματικότητα προϊόν της κινηματογραφικής βιομηχανίας, ώστε να χρησιμοποιηθεί η ψευδής προσσελήνωση ως προπαγάνδα των Αμερικανών. Η εξήγηση βέβαια είναι πολύ απλή και επιστημονική – ο «κυματισμός» προκλήθηκε από της ταλαντώσεις του μεταλλικού ιστού της σημαίας κατά την τοποθέτηση της στο έδαφος της σελήνης. Η έλλειψη τριβής και αντίστασης από την έλλειψη αέρα, προκάλεσε την συνεχή ταλάντωση του ιστού, που μεταφέρθηκε στο πλαστικό ύφασμα της σημαίας.
Όμως, παρά τα στοιχεία, πολλοί άνθρωποι εξακολουθούν να είναι προσκολλημένοι σε αυτές τις θεωρίες συνωμοσίας. Γιατί;
Στην ψυχολογία υπάρχει και κάτι που λέγεται επιβεβαίωση προκατάληψης . Αυτή είναι η τάση στον άνθρωπο να ερμηνεύσει τις πληροφορίες με έναν τρόπο που επιβεβαιώνει τις προηγούμενες αντιλήψεις και πεποιθήσεις μας. Υπάρχει επίσης κάτι που ονομάζεται γνωστική ασυμφωνία και συμβαίνει όταν κάποιος αισθάνεται δυσφορία στην σύγκρουση δύο συστημάτων πεποιθήσεων. Για να ξεπεραστεί αυτή η σύγκρουση, θα πρέπει να διαχειριστεί πληροφορίες, δεδομένα και στοιχεία με τέτοιο τρόπο που να διατηρεί και τα δύο συστήματα πεποιθήσεων το δυνατόν αναλλοίωτα. Τόσο η επιβεβαίωση της προκατάληψης, όσο και γνωστική ασυμφωνία είναι πολύ συχνά φαινόμενα και δύναται να εξηγήσει γιατί διαφορετικοί και κατά τα άλλα πολύ λογικοί άνθρωποι μπορεί να πιστεύουν επίσης στην Αστρολογία, Κρυσταλλοθεραπεία, ανάγνωση ταρώ, μέντιουμ κλπ.
Μια άλλη επίσης ιδιαίτερα γνωστή θεωρία συνωμοσίας ήταν οι αλλεπάλληλες εκρήξεις στους Δίδυμους Πύργους μετά την πρόσκρουση των αεροπλάνων. Στην προσπάθεια να εξηγηθούν αυτές, διατυπώθηκε η θεωρία συνωμοσίας ότι είχαν τοποθετηθεί εκ των προτέρων βόμβες στους Πύργους - από την Κυβέρνηση φυσικά, που γνώριζε για τις επιθέσεις, αλλά δεν τις απέτρεψε σκοπίμως, διότι θα εξυπηρετούσε τα επόμενα σχέδια που είχε. Η αλήθεια είναι επίσης απλή και επιστημονικά τεκμηριωμένη. Το τηκόμενο αλουμίνιο των κτιρίων όταν ήρθε σε επαφή με το νερό των συστημάτων πυρόσβεσης, αντέδρασε χημικά απελευθερώνοντας τεράστιες ποσότητες υδρογόνου, που προκάλεσαν τις αλλεπάλληλες εκρήξεις. Βέβαια, στην τόσο τραγική στιγμή που βίωσε το αμερικανικό έθνος μετά τις επιθέσεις, που ο φόβος και το άγχος επόμενων πιθανών επιθέσεων κατέστησε έναν ολόκληρο λαό ψυχολογικά ευάλωτο, η Κυβέρνηση των ΗΠΑ ανταπάντησε με μια εξίσου Θεωρία Συνωμοσίας του «Άξονα του Κακού», που νομιμοποίησε στην συνείδηση του αμερικανικού (αλλά και του παγκόσμιου) Κοινού, τους επόμενους πολέμους σε Αφγανιστάν και Ιράκ, αλλά και την περιστολή βασικών δημοκρατικών αρχών και κατακτήσεων.
Οι άνθρωποι έχουν την τάση να πιστεύουν ότι ένα σημαντικό γεγονός θα έχει μια σημαντική αιτία. Αυτό προϋποθέτει αυτό που ονομάζουμε Κοινή Λογική. Εξάλλου, η γνωστή λατινική ρήση Cui Bono («ποιος ωφελείται»), συνοψίζει την τάση του ανθρώπου να ψάχνει πίσω από τα φαινόμενα, για εξηγήσεις που μπορεί να τις απαρτιώσει λογικά ή τουλάχιστον με λογικοφανή τρόπο.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό των θεωριών συνωμοσίας η «φυσική» παρανοϊκότητα του Ανθρώπου. Το να είναι κάποιος παρανοειδής για πιθανές απειλές είναι χρήσιμο, επειδή καθιστά το Άτομο πιο προσεκτικό σε πιθανή απειλή. Στη σύγχρονη εποχή, πολλοί άνθρωποι αναγνωρίζουν τις οργανώσεις της θρησκείας, της κυβέρνησης, των οικονομικών λόμπυ και άλλων ως απειλές - το οποίο είναι κατανοητό, δεδομένου ότι έχουν ισχυρή θέση και επιρροή. Έτσι, καθίσταται επιφυλακτικός έως παρανοειδής σε ότι αφορά δραστηριότητες αυτών. Αυτή η παράνοια μπορεί στη συνέχεια να οδηγήσει σε θεωρίες συνωμοσίας. Μερικοί μελετητές έχουν υποστηρίξει ότι υπάρχει το στοιχείο της Προβολής στο Συνωμοσιολογία και εκδηλώνεται με τη μορφή της απόδοσης των ανεπιθύμητων χαρακτηριστικών του εαυτού μας με τους συνωμότες. Μια μελέτη του 2011 διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας, εφόσον αυτοί οι ίδιοι θα είναι πιο πρόθυμοι να συμμετάσχουν σε μια συνωμοσία, όταν θα βρίσκονται στην ίδια κατάσταση με τους δήθεν συνωμότες.
Από την άλλη βέβαια, είναι τελείως άδικο να χαρακτηρίζονται όλες οι θεωρίες συνωμοσίας ως παράλογες ή παρανοϊκές, δεδομένου ότι αρκετές θεωρίες συνωμοσίας έχουν αποδειχθεί αληθινές. Αλλά ακόμα και η συγκρότηση ενός αντίθετου πόλου – αυτόν της «αντι-συνωμοσιολογίας», είναι από μόνη της μια συνωμοσιολογική ανταπάντηση στις συνωμοσίες που υπακούει στην λογική ότι «ότι δεν μπορεί να αποδειχθεί άμεσα και πειστικά, είναι συνωμοσιολογία, με απώτερο στόχο την συκοφάντηση, οπισθοδρόμηση, αναστολή προόδου κλπ. κλπ»! Μέχρι λοιπόν να υπάρχει σοβαρή ένδειξη για τις συνωμοσίες δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστεύουμε άκριτα σε αυτές, αλλά ούτε να αρνούμαστε δογματικά την διερεύνηση τους.
iatropedia.com
Εμμ. Πολυζόπουλος
Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής
info@psychomed.gr
http://www.psychomed.gr
.jpg)
